Roofs 2010-07-24 2 mm zink op telescoopkoepel Leidse Sterrewacht

Onlangs zijn de koepels van de Sterrewacht in Leiden gerestaureerd. De operatie past in het omvangrijke restauratieplan van het gehele pand. De renovatie van deze koepels is op zichzelf al bijzonder. Extra bijzonder is het dat voor twee van deze koepels zink met een dikte van 2 mm is toegepast.

De Sterrewacht is onderdeel van de Leidse Universiteit en is gebruikt door verschillende illustere wetenschappers, waaronder Albert Einstein. Het pand is gebouwd in 1860. Het is momenteel niet meer als sterrenwacht in gebruik: de faculteit is in 1970 verhuisd en het pand op de markante locatie aan de Witte Singel wordt daarom de Oude Sterrewacht genoemd. De opvallende koepels zijn bedoeld om de telescopen in op te stellen. Het gebouw is een rijksmonument en daarom diende zoveel mogelijk van de oorspronkelijke constructie intact te blijven, en hoe dan ook moest de oorspronkelijke uitstraling zoveel mogelijk bewaard blijven.

Koepels

Het oorspronkelijke gebouw uit 1860 is in de loop der tijd al diverse keren uitgebreid en gerenoveerd. Het pand wordt zoveel mogelijk teruggebracht naar de staat waarin het in 1924 verkeerde. Het hoofdgebouw heeft vier koepels. Deze koepels kunnen in alle windrichtingen draaien (d.m.v. een stalen rails) en zijn voorzien van luiken op rails, waarmee de koepels kunnen worden geopend zodat de telescopen in stelling kunnen worden gebracht. De respectievelijke telescopen zijn overigens zeer gevoelig, en daarom zijn ze bevestigd op een zelfstandige fundering. Eventuele trillingen in het gebouw gaan zodoende niet ten koste van de waarneming.

Restauratiearchitect Gerard Smit van Architectenbureau Veldman Rietbroek Smit uit Leiden vertelt dat het bureau allereerst de bouwkundige staat van de koepels beoordeelde en op basis daarvan werd de werkmethode bepaald. Oude bouwtechnieken werden zoveel mogelijk in ere hersteld en er werd zoveel mogelijk gebruik gemaakt van de oorspronkelijke materialen. Smit: “De stalen frames waren nog in goede staat, ze waren alleen aan de oppervlakte geoxideerd. D.m.v. stralen konden ze weer in de oude staat worden hersteld. Het is de bedoeling dat de koepels van de Sterrewacht weer voor een lange tijd meegaan. Vanwege de langere levensduur en de uitstraling is ervoor gekozen de koepels nu te bekleden met zink.”

Op het hoofdgebouw staan vier koepels: de grote en de kleine koepel, en de oost- en de westkoepel.

De grote koepel is opgebouwd uit een stalen frame, die aan de binnen- en buitenzijde is bekleed met houten delen, met daar bovenop een zinken roevendak. In de loop der tijd is hier bitumen overheen aangebracht. Bij de restauratie zal het zinken roevendak in de oude luister worden hersteld.

De kleine koepel bestaat uit een verzinkt stalen frame, waarop oorspronkelijk een stalen bekleding was aangebracht. Deze is in een later stadium vervangen door een verzinkt stalen bekleding. Bij deze nieuwe restauratie is vanwege de levensduur gekozen voor een zinken dakbedekking. Hier is gekozen voor 2 mm zink. Een normale zinken bekleding (doorgaans 0,8 mm) is dan namelijk niet stevig genoeg. Verwerker Frank van Rijn van Smederij Van Rijn uit Hazerswoude Rijndijk kwam echter tijdens de werkzaamheden een stuk zink van 2 mm tegen en wist daardoor dat deze zinkkwaliteit ook bestaat. Een rondgang langs de verschillende leveranciers volgde, tot uiteindelijk Wentzel, importeur van de zinkproducten van de Duitse fabrikant Rheinzink, meldde deze zinkkwaliteit te kunnen leveren.

De oost- en de westkoepel zijn vervaardigd uit hout. Onduidelijk is welke dakbedekking hier oorspronkelijk op heeft gezeten (waarschijnlijk koper), in de loop der tijd waren de koepels bedekt met bitumen. Op deze koepels is nu een zinken dakbedekking aangebracht middels het losangesysteem.

Naast het hoofdgebouw staat de Astrografische toren. Deze stamt uit de jaren ’70 en is eveneens voorzien van een koepel. Deze koepel is vervaardigd uit staal, bekleed met polyesterplaten. Deze polyesterplaten zullen in de oorspronkelijke staat worden hersteld.

Verwerking

Voor het aanbrengen van het zink op de koepels werd op het terrein van de Sterrewacht een speciale loods ingericht. De oorspronkelijke koepels werden ontmanteld en de stalen frames werden gestraald en van een nieuwe coating voorzien. De stalen frames werden vervolgens bedekt met het zink.

Met name de bekleding van de kleine koepel met 2 mm zink was bijzonder, en geen dagelijkse klus voor Smederij van Rijn. Om de 2 mm zink op een juiste manier te kunnen verwerken, heeft Smederij van Rijn machines en gereedschappen aangepast. Van Rijn: “Het snijden en felsen van 2 mm zink is een spectaculaire klus, omdat het zink veel steviger is.” Het zink werd allereerst met behulp van een plasmasnijder in ‘bananenschillen’ gesneden. Deze werden terplekke gefelst en middels RVS klangen aan het frame en aan elkaar bevestigd. Door toepassing van deze klangen kan het materiaal werken ten gevolge van temperatuursverschillen. Op het bovenste, meer horizontale gedeelte van de koepel bestaat kans op inwateren. Hier zijn de ‘bananenschillen’ met behulp van een flexibele kit waterdicht gemaakt. Het onderste deel van de koepel kreeg een fraaie afwerkrand van zink.

Overigens werd het draaimechanisme van de koepels eveneens gerestaureerd, als ook het mechanisme waarmee de koepels kunnen worden geopend.

Restauratie

Was voorheen de statige, witte gevel de blikvanger van het markante gebouw, tegenwoordig zijn dat de blinkende koepels op het dak. Deze zullen overigens na verloop van tijd doffer worden. De houten balusters op de dakrand zijn nagemaakt in kunststeen, zodat ze langer meegaan. Door onderzoek naar oude foto’s en verflagen zijn de oorspronkelijke kleuren vastgesteld en opnieuw aangebracht. De gevel is daardoor donkerder geworden: grijsgroen, terwijl de kozijnen een zandsteen kleur hebben gekregen (de ramen en deuren kregen een donkergroene kleur).

Na afronding van de restauratiewerkzaamheden (november 2010) zullen de verschillende ruimten van het gebouw door de Universiteit Leiden in gebruik worden genomen als leslokalen en studiezalen. De bibliotheek waar Einstein heeft zitten werken blijft een bibliotheek. In de kelder zal een bezoekerscentrum worden ingericht. De telescopen worden gebruikt door amateur sterrenkundigen.

Begin kader

Renovatie Sterrewacht te Leiden

Opdrachtgever: Universiteit Leiden
Hoofdaannemer: Schakel & Schrale te Amsterdam
Renovatiearchitect: Architectenburo Veldman Rietbroek Smit te Leiden
Staalconstructie: Smederij Van Rijn te Hazerswoude Rijndijk
Leverancier 2 mm zink: Wentzel te Amsterdam

Einde kader